Улс төр бужигнах шалтгаан “Ухаа худаг”-аас улбаатай гэхээсээ илүүтэй уг орд яагаад анхаарлын төвд орох болсон шалтгааны учгийг хөвөрдөх нь зөв байх. “Энержи ресурс” ХХК нь 1999 онд Тавантолгойн ордод хайгуул хийхээр лиценз авч, улмаар 2007 онд ашиглалтын лиценз авсан байдаг. Хэдийгээр тус компани өөрийн хөрөнгөөр хайгуул хийсэн гэдэг ч 1940-өөд оноос хайгуул хийсэн нь өдгөө илэрхий болсон. Бүр тодруулбал, 1979, 1982, 1986, 1989-1993 онуудад тус хайгуулд зориулж санхүүжилт гаргасан байдаг бөгөөд 1989 онд БНМАУ-ын ГУУЯ-ны сайд З.Барсаар ахлуулсан Зөвлөлт- Монголын геологчдын ажлын хэсгийн тайланд тус ордыг нийт 7.4 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэйгийн 70 хувь нь коксжих нүүрс хэмээн тэмдэглэгдэн үлджээ.
Өөрөөр хэлбэл “Энержи ресурс” ХХК нь аль эрт хайгуул хийгдээд, нөөцийг нь тогтоочихсон ордыг “АВСНАА” нуун дарагдуулж мэлзсэн гэсэн үг. Ташрамд дурдахад өөөдрийн байдлаар Монгол Улсад стратегийн хэмээн бүртгэгдсэн 17 орд буй. Эдгээрээс долоо нь төрийн мэдэлд, хоёрыг нь “Мак” ХХК эзэмшдэг бол үлдсэн долоон ордод гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниуд олборлолт хийж байгаа. Эдгээрээс гадна дахиад 39 бүлэг ордыг “СТРАТЕГИЙН ОРД” ангилалд оруулах тухай олон жил яригдаж байгаа ч одоогоор нааштай шийдэгдэх шинж даанч алга.
Үндсэн асуудал руугаа оръё. Үндэсний баялгийн сангийн тухай хууль өнгөрсөн тавдугаар сарын 1-нээс мөрдөгдөж эхэлсэн. Баялгийн сангийн хөрөнгийн гол эх үүсвэр нь стратегийн орд газруудын ашиг. Уг хуулиар стратегийн болон үүсмэл ордын 34-100 хувийг төр эзэмшиж, ордуудын ашгаас иргэн бүрийн нэрийн дансанд хуримтлал үүсгэх боломж бүрдсэн юм. Иргэд хуримтлалаа эрүүл мэнд, боловсрол, орон сууцанд зарцуулах боломжтой гэдгийг хамтарсан Засгийн газраас хэлж байсан. Товчхондоо төр хувиа авахаар онцолсон ордуудын нэг нь “Ухаа худаг”. Уг ордыг хууль бус шийдвэрийн хүрээнд хийгдсэн гэрээ хэлцлийн дагуу тус компанид өгсөн тухай баримт ч бас бийг бас дахин сануулъя. Хайгуул хийх шаардлагагүй, нөөц нь тогтоогдсон ордод лиценз олгосон энэ тэр бол 10 дугаар асуудал.
Мэдээж Засгийн газар хамтарсан, хамтраагүй хамаагүй хууль бус гэж үзсэн бол алдааг залруулж, хуулийн дагуу ажиллах үүрэг бас эрхтэй. Эрх, үүргийнхээ хүрээнд Ерөнхий сайд асан Л.Оюун-Эрдэнэ 2025 оны хоёрдугаар сарын 17-ны өдөр “Тавантолгойн ордын нэг хэсэг болох "Ухаа худаг"-ийг "Энержи ресурс" компанид хэрхэн олгосныг шалгаж, дүгнэлт гаргах ажлын хэсэг байгуулах” 32 тоот захирамжаа гаргасан. Ажлын хэсгийн гишүүн ХЗДХ-ийн сайд О.Алтангэрэл "Ухаа худаг”-ийн ордтой холбоотойгоор байгуулсан гэрээг урьдчилсан байдлаар Засгийн газрын шийдвэр гаргуулаагүй, УИХ-аар хэлэлцүүлээгүй, Үндсэн хууль болон бусад хуулиудыг ЗӨРЧСӨН гэж дүгнэсэн” хэмээн дүгнэснээ ил тод мэдэгдсэн.
Үүнтэй зэрэгцэн “Ухаа худаг”-ийн лицензийг 350 сая ам.доллар, өнөөгийн ханшаар 1.2 их наяд төгрөгийн барьцаанд тавьжээ. Өр эргэн төлөгдөх хугацаа 2030 он гэх мэдээлэл түгсэн. Зүй нь Засгийн газар нь өөрөө баталгаа гаргаж, ийм төрлийн зээл авдаг практик байдаг ч MCS хувийн хэвшил. Нөгөөтэйгүүр уг лицензийг авахдаа хууль бусаар авсан гэх мэдэгдэл Монгол Улсын Засгийн газрын зүгээс гарчихсан. Лиценз эзэмшилд өөрчлөлт орох магадлалтай үед маш муу мэдээ байлаа.
Ямартай ч Ухаа худагт олборлолт явуулж эхэлсэн 2009 онд нүүрсний экспортын үнэ тонн нь 7 ам.доллар байсан бөгөөд жил ирэх тусам бага багаар нэмэгдсээр 2014 онд 19.5 ам.доллар, 2019 онд 36.6 ам.доллар, 2024 онд 83.8 ам.долларт хүрч байсан нь Статистикийн мэдээллийн нэгдсэн санд бүртгэгдсэн байна. Нөгөө талаараа байгалийн баялгийг бүлэглэлүүд бус бүх нийтээрээ хүртэх эрх Монгол Улсын иргэдэд бий.
Энгийнчилбэл, ашигт малтмалын орлогын нийт ашгийн 80 хувь хүн амын 2 хувьд үлдсэн нь тэгш хуваарлилт мөн үү? Өнөөдөр “Ухаа худаг”-ийн асуудал дээр яригдаж буй 130 их наяд төгрөгтэй тэнцэх төгрөгийг 3.5 сая хүндээ хуваачих. Нэг хүнд дөрвөн тэрбум төгрөг ногдоно. Нөгөөтэйгүүр Д.Оджаргал гэгч хүмүүн MCS-ийг байгуулсан цагаасаа л төрийн тендэр хусаач болтолоо “АЖИЛЛАСАН”. Хамгийн том олз нь монголчуудын баялаг болох Тавантолгойн Ухаахудаг гэх юм билээ. MCS-ийн хүслээр Засгийн газрууд томилогдож, огцордог жишиг одоо ч бийг бид харсан, харсаар байна. Гэхдээ Баялгийг шударга хуваарлиж, ард түмний Баялгийн санг бүрдүүлэхийг бүх монголчууд дэмжиж байгаа. “Ухаа худаг” бол улсын бүр тодруулбал ард түмний өмч. Үндсэн хуулиар хуульчлагдсан баталгаат өмч. “Ухаа худаг”-аа авъя аа.