Балдангийн Баярмөнх гэж элдэвтэй уран бүтээлч Өвөрхангай аймгийн Богд суманд төрж, Өмнөговь аймгийн төв Даланзадгадад ажиллаж амьдарч байна. Тэрбээр 20 гаруй жил шүлэг зохиол бичиж, уншигч олныхоо оюуны мэлмийд өргөн барьсан бол морь цоллож, бөх засан цоллож, үндэсний уламжлалт өв соёлыг тээж яваа, Биеийн тамир спортын тэргүүний ажилтан, Соёлын тэргүүний ажилтан Үндэсний бөхийн Улсын засуул, Аймгийн Ахлах тайлбарлагч юм. Б.Баярмөнх нь яруу найргийн наадмуудад удаа дараа цээжинд уралдаж, “Он цаг”, “Аялагхан”, “Миний л”, “Цагаан сүүдэр” зэрэг уран бүтээлийн номоо уншигч олноо өргөн барьсан Монголын зохиолчдын эвлэлийн гишүүн яруу найрагч. Ингээд яруу найрагч, Үндэсний бөхийн Улсын засуул, Аймгийн Ахлах тайлбарлагч Балдангийн Баярмөнхтэй ярилцсанаа хүргэж байна.

-Сайхан зусаж байна уу, таныг “Өмнөговийн Баярмөнх” гэж яриад байдаг ч Өвөрхангай нутагт төрсөн бололтой юм. Нутаг ус, аав ээжээ дурсан яриагаа эхлүүлэх үү?

-Тийм, Өвөрхангай аймгийн Богд суманд төрсөн. Цаг хугацаа, амьдралын эрхээр аав маань бурхан болж, аавынхаа нутаг, Өмнөговь аймаг руу 1983 онд нүүж ирсэн. Аав маань Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын унаган хүн. Ингээд л “Өмнөговийн Баярмөнх” болтлоо энэ нутагт амьдарч байна. Аав маань бас хэлмэгдэж явсан, 1932 онд урагшаа нүүж гарсан хүмүүсийн нэг. Ингэж гараад 1952 онд эргэж ирэхэд нь Өвөрхангай аймгийн Богд сум руу цөлсөн байдаг юм. Аав айлын ганц хүүхэд, ээж бас айлын ганц хүүхэд ханилан амьдраад 12 хүүхэд төрүүлж өсгөсөн, түүний нэг нь би байна даа.

-Өвөрхангай аймгийн Богд суманд нэрт яруу найрагч Цэвэгмэдийн Гайтав төрсөн байдаг. Таны удам сударт шүлэг зохиол бичдэг хүн байв уу?

-Ц.Гайтав найрагч миний буурал ээжийн аавынх нь төрөл садан. Миний шүлэг зохиол бичиж байгаа тэр яс цусны үсэрхийлэл болов уу гэж боддог. Ээж маань Ямаатын улаан бууцанд 1937 онд төрсөн. Тэр жил их зудтай байсан гэдэг. Богд сумаас дөрвөн тэмээчин баатар төрсөн байдаг юм. Нэг нь миний “Өндөр ах” Цэрэнпунцаг баатар гэж байна. Миний удам судар нэг ийм хүн.

-Та хэдийнээс шүлэг зохиол оролдож байв?

-Энэ их сонин, 1988 онд Өмнөговь аймгийн Булган суманд Улсын баатар Т.Дүүдээ, Д Данзанваанчиг нар хүрэлцэн ирж хүүхэд багачуудтай уулзаж, яриа таниулга хийсэн.

Энэ үеэр хоёр баатар шууд дайны сэдвээр шүлэг бичиж унших уралдаан зарлалаа, хүүхдүүдээс чадах уу гэж асуухад би шууд гараа өргөсөн. Ингэж анх шүлэг бичиж, тэр наадамд түрүүлж, хоёр баатраас 12 өнгийн харандаа авч байлаа. Намайг хоёр баатар “Нүдэндээ галтай хүү байна” гэж ихэд өхөөрдөж билээ.

Одоо бодоход Улсын хоёрын хоёр баатраас бэлэг авсан хүн тийм олон байхгүй байх гэж ихэд бэлгэшээдэг юм. Манай ах Аймгийн начин Ганбаатар гэж хүн байсан. Тэр маань шүлэг бичнэ, надаар уншуулж, шүүмжлүүлнэ. Би ахынхаа шүлгийг шүүмжлээд их додигор.

-Утга, уран зохиолд түшиж тулсан ямар багш байна. Утга зохиолын чиглэлд үзэж харсан ном, сургууль юу байна?

-Утга зохиолын төлөө шагналт, яруу найрагч Ундгайн Насанжаргал, Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт, “Болор цом”-ын эзэн яруу найрагч Аюурбуньяагийн Лхагва гэж хүн байна. Ийм л хоёр багштай. Өмнөговь аймагт малчин байхад сонгуулиар ажиллалаа. Энэ үеэр УИХ-ын гишүүн, Шадар сайд асан Ц.Оюунбаатар “Чи Улаанбаатар орохоор уулзаарай” гэнэ. Ингэж очоод “Бэрс” дээд сургууль гэж байлаа, тэнд ирж суралцсан. Одоо Төрийн шагналт яруу найрагч Ц.Бавуудорж гээд олон хүмүүс суралцаж байсан. Энд номын дуу сонссон доо.

-Та шүлэг зохиол бичихээс гадна морь, бөх цоллож, засаж байна. Өөрөөр хэлбэл үндэсний уламжлалт соёлын өв тээгч, үүнийг дэлгэрүүлж яваа хүн. Хэдийнээс бөх цоллож, засах болов?

-Би анх 1997 оноос сумын наадамд цол дуудаж эхэлсэн. Миний ах Аймгийн начин Ганбаатар гэж хүний шахалт шаардлагаар гэж болно. Анх цол дуудах гэж өнгө алдахаас эхлээд бүтэлгүйтдэг байлаа. Энэ үеэс мөн хурдан морины цол дуудаж эхэлсэн. Тухайн үед хурдан морины цол дуудахдаа арай дээр байсан. Ингээд 2000 оноос эхлэн аймгийн наадамд барууны магнай дээр бөхийн цол дуудаж эхэлсэн. Сумын наадмын дэвжээнээс аймгийн наадмын дэвжээнд дэвшиж байгаа хэрэг. Дөнгөж хорь гаруйхан настай хүүхэд аймгийн наадамд бөхийн цол дуудах гэж хөл чичирч сандарна. Тэгээд 2011 онд “Монгол Улсын Засуул” цолыг Бөхийн холбооны тэргүүн Р.Нямдорж гуайгаас гардаж аваад урам орлоо. Энэ бол ээж ааваас минь өвлөгдөн ирсэн авьяас буян гэж боддог. Яг энэ үед Н.Ганбаатар гарьд чинь миний мөрөн дээрээс Аймгийн арслан болж байлаа.

-Хоёулаа бөх рүү яриагаа хандуулъя. Говь нутаг бол харьцангуй бөх цөөтэй. Сүүлийн үед Өмнөговь аймгаас гайгүй давамгайлж байна. Говийн аймгуудаас арай илүүрхээд байгаа нь юунд байна вэ?

-Бөхийн дэвжээг хэн авч явж байгаагаас л шалтгаална. Миний төрсөн эгчийн хүү Монгол Улсын начин байдаг.

Улсын заан Ц.Одбаяр, Улсын начин Б.Мижидсүрэн гээд бөхчүүдийг ивээн тэтгэж байгаа хүн нь “Ажнай” Д.Бат-Эрдэнэ. Энэ хүний хөрөнгө оруулж дэмжээгүй салбар гэж Өмнөговь аймагт байхгүй. Одоо хэдэн сайхан аймгийн арслан байна. Эд нараас улсын цолтон төрнө. Дорноговь аймагт ч хэдэн сайхан арслан бий, даанч дэмжлэг алга.

Сая гэхэд М.Бямбадорж Улсын начин цол хүртлээ. Ц.Одбаярыг заан болоход “Ажнай” Д.Бат-Эрдэнэ азарга адуу, дөрвөн өрөө байр өгч байна, цалинжуулж байна гээд ихээхэн дэмждэг. Үүний хүчинд л Өмнөговь аймаг говийн аймгуудаас арай дөмөг харагдаад байгаа юм. Миний бодлоор бол говийн дөрвөн аймгаа нэгтгээд нэг дэвжээ байгуулах хэрэгтэй. УИХ-ын сонгууль ч дөрвөн аймгаа нэтгээд нэг тойрог болчихсон. Тэгэхээр бөх цөөхөн аймгууд учраас нэг дэвжээ байгуулаад хүчээ нэгтгэхээр арай л өөр болно.

-Энэ жилийн баяр наадамд Улсын начин түрүүлж, Аймгийн хурц арслан үзүүрлэж байна. Наадмын бөхийн талаар ямар бодолтой байна?

-Яах аргагүй салхи эргэж, залуу үе хүч түрэн орж ирж байгааг харуулсан наадам болов. Миний хувьд Улсын арслан Ц.Бямба-Отгоныг шөвгийн дөрөв, улмаар үзүүр түрүүнд харж байлаа. Гэтэл дор уначихлаа. Ц.Бямба-Отгон арсланд нэг алдаа байгаа нь хэтэрхий их салхитай. Энэ жилийн түрүү бол анхнаасаа тодорхой байсан даа. Э.Батмагнайгийн хувьд заалны барилдаанд “Би энэ жил түрүүлнэ шүү” гэдгээ тунхаглаад барилдаад байсан л даа. Наадмаар гарч дэвэж байгаа барилдаж байгаа нь ч бүр нэг өөр байсан. Миний хувьд Н.Өсөхбаяр арсланг үзүүрт хүрнэ гэж бодоогүй. Хэнтий аймгийн Д.Алтанцоожийг харж байсан ч дөрвийн даваанд уначихлаа. Одоо тэгээд Айргийн М.Бямбадорж начин цолоо батлахад хэцүү. Н.Өсөхбаяр ханачихсан бол ахиад шөвөг байх уу, үгүй юу. Бөхийн хойч үе ингэж хүчтэй түрэн орж ирж байна. Э.Батмагнайд ахиад хоёр ч түрүү байгаа гэж хардаг, Н.Өсөхбаяр ханаагүй бол ахиад ч үзүүрт ирж барилдана. Залуучуудад хэлэхэд тэмээний чөмөг сайн идэх хэрэгтэй. Жинхэнэ бяр суулгадаг зүйл шүү. Тамир сууж байж л дээр даваанд барилдана.

-Бөхийн засуул, цоллооч хүн бол бөхчүүдтэйгээ хамт барилддаг. Таны хувьд одоо Өмнөговь аймгаас улсын цолны босго алхачихаар ямар залуус байна вэ?

-Аймгийн арслан Б.Баянсүх гэж залуу бий, Ц.Лувсан-Адъяа, Т.Төгсдөлгөөн, говийн бүсээс ярьвал хурц бадрангуй арслан Э.Мөнхбаатар байна. Дорноговиос хэдэн сайхан арслан бий. Бүгдийг нь нэрлэх хэцүү. Бүгдээрээ л сайхан арслангууд байна даа.

-Говийн бүсийн бөхийн ертөнц нэг ийм байна. Тэгэхээр Монголын утга, уран зохиол хоёр талтай болсон. Нэг хэсэг нь хөгжил дэвшил гээд өрнө шүтэж байна, нөгөө хэсэг нь уламжлалаа бариад дундаа ч маргаантай байдаг бололтой. Таны хувьд энэ тал дээр ямар бодолтой явна?

-Миний бодлоор бол гаднаас хуулбарлаад байх нь таатай биш байдаг. Өрнө байна уу, Дорно байна уу, хамаа алга. Гагцхүү өөрийнхөөрөө л байх хэрэгтэй. Б.Баярмөнх гэдэг хүн Д.Цоодол гуай ч юм уу , Б.Лхагвасүрэн гуай ч юм уу, хэн нэгнээс илүү гарахдаа биш Б.Баярмөнх өөрийнхөөрөө л байх нь чухал. Одоо залуучууд нэгнээсээ мөр бадгаар нь хулгайлж байна. Энэ бол байж боломгүй асуудал. Нэрийг нь хэлээд яахав, Дорноговь аймгийн нэг бүсгүй найрагчийн шүлгээс аваад өөрийн болгочихсон залуу байна. Хүн өөрийнхөө буйран дээр өөрийнхөө гэрийг бариад өөрөө дотор нь өөрийнхөөрөө амьдрах нь чухал.

-Өнөөдөр уламжлалт өв соёл гэх зүйлийг ихэд ярьж дэлгэрүүлэх тал дээр ихээхэн анхаарах болсон нь сайн хэрэг хэдий ч зарим талдаа хэтэрхий туйлширч байна. Ийнхүү туйлширч тэнд харагдах гэсэн нөхдүүд буруу зөрүү ярих, буруу замаар явж байгаа хандлага ч бий. Өөрөөр хэлбэл уг язгуураар нь судлаагүй, өвлөөгүй, худлаа хийрхэсэн хүмүүс олширох шинжтэй. Таны хувьд энэ тал дээр ямар нэг зүйл хэлэх ёстой?

-Ш.Гүрбазар ах шиг, Г.Цагаандалай ах шиг морь тайлбарлаж болно. Одоо Оюунбадрах гэж залуу сүрхий тайлбарлаж байна. Бөхийн тайлбарлагч болохоор Батнасан, Отгонбаатар гэж байна. Энэ хэд бол үндэснийхээ өв соёлыг ном дүрмээр нь авч явдаг. Гэтэл сайн дурын урансайханчид олон болж, өв уламжлалаа буруу зөрүү ярьж бичиж байгаад харамсдаг. Язгуураар нь, үүх түүхийг нь судалж байж энэ салбар руу орж ирэх ёстой. Гэтэл өнөөдөр зөвхөн “өв уламжлал, үндэсний соёл” нэрээр амьдрах арга хайсан хүмүүс мэр сэр үзэгдэх болсон нь бүр ч хортой. Үүн дээр цензур тавих хэрэгтэй. Тэр цолыг Төрөөс, Ерөнхийлөгчөөс өгөх хэрэггүй. Тухайн наадмаар л гаргасан амжилтад нь тулгуурлаад өгчих хэрэгтэй. Ард түмний наадам учраас ард түмнийнхээ нүдэн дээр үнэн хүчийг үзэж авахад болохгүй зүйл үгүй. Бөх, морь, сур, өв тээгчид гээд бүгд адилхан.

С.Ууганбаяр