Монгол Улсын хэмжээнд стратегийн 16 ордын ес нь хувийн мэдэлд байгаа гэхээр тал илүү хувь нь бизнес, улс төр бүлэглэлийн гарт орчихсон байна гэсэн үг. Өдгөө хувийн хэвшилд байгаа есөн ордын ногдол ашгийг хуримтлуулбал 2040 он гэхэд 32 их наяд төгрөг хуримтлагдах бол төрийн өмчит долоон ордын ногдол ашгийг төвлөрүүлбэл 2040 он гэхэд 28 их наяд төгрөг болох тооцоо бий. Ингээд нийлүүлэхээр 60 их наяд төгрөг болж байна. Ард түмний ийм их хэмжээний мөнгө хэдхэн хүний мэдэлд байна гэсэн үг.
Хувийн хэвшилд байгаа есөн ордоос “Цагаан суварга” нүүрсний, “Нарийн сухайт”-ын цайр, хар туглагын хоёр ордыг МАК эзэмшиж байна. Харин “Ухаа худаг“-ийн нүүрсний ордыг “Эм Си Эс” групп, Төмөртэйн овоо”-г БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалттай “Цайрт минерал” компани, “Бүрэнхаан”-ы фосфоритын орд газрыг УИХ-ын гишүүн асан Батж.Батбаярын хүү Б.Батхишиг, “Бороо”-гийн болон “Гацуурт”-ын алтны ордыг Сингапурын “Ozd Asia Pte” компани, “Мардай” болон “Гурван булаг”-ийн ураны ордыг БНХАУ-ын “CNNC” компани тус тус эзэмших зэргээр хувьд байгаа юм. Үндсэн хуульд “Байгалийн баялаг ард түмний мэдэлд, төрийн хамгаалалтад байна” гэсэн заалт бий. Тэгэхээр үндэсний томоохон компаниуд болох “МАК”, “Эм Си Эс” группууд нэгэн хууль зөрчөөд авчихсан орд газрынхаа 34 хувийг өөрсдийн хүсэлтээр төрийн хамгаалалт, ард түмний мэдэлд өгөх нь шударга ёсонд нийцнэ.
Үндэсний томоохон аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд бусдыгаа уриалаад “Нарийн сухайт бол ард түмний өмч учраас төрийн хамгаалалт, ард түмний мэдэлд эргүүлэн өгч байна” гээд бусдыгаа уриалаад өгчих хэрэгтэй. “Төгрөг нуурын орд” газрыг минийх биш хэмээн гүрийж байгаа “Женко” Х.Баттулга ч “Төгрөг нуурын орд минийх байсан байна. Одоо ард түмэндээ өгч байна” гээд өгчих ч юм билүү, хэн мэдлээ.
Уг нь Төр хувийн хэвшилд байгаа есөн ордыг аваад төсөв бүрдүүлэх гээд байгаа зүйл биш. Үндэсний баялгийн сангийн хууль гарснаар “хуримтлалын данс” бий болсон. Хуримтлалын данс бол Баялгийн сангийн нэг төрөл юм, 2019 оны Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр газрын хэвлийн баялгийн /50+1/ буюу дийлэнх хувь нь ард түмний мэдэлд байна гэсэн үг. Ингэхдээ ногдол ашиг нь баялгийн санд төвлөрнө гэдгийг хуульчилсан учраас үүний дагуу л өрнөнө.
Өдгөө төрөөс баримталж байгаа зүйл гэвэл нэгдүгээрт, “Стратегийн ордуудын 34 хувийг Баялгийн санд авна”. Хоёрдугаарт, “Баялгийн санд хуримтлал үүсгэх ордуудад нэг гэр бүл 20-иос дээш хувь эзэмшихгүй”. Гуравдугаарт “Өв залгамжлал болон бэлэглэлээр шилжүүлсний орлогод 30 хувиар татвар ногдуулах” гэсэн байгаа.
Төрийн эзэмшлийн долоон орд жилийн хугацаанд 500 тэрбум төгрөг бүрдүүлж болж байхад цаашид хуримтлалын дансны үр өгөөжийг нэмэгдүүлэхийн тулд есөн стратегийн ордыг эзэмшиж байгаа 16 хувийн компанийн ногдол ашгийн тодорхой хувь хуримтлалын дансанд орвол Монгол Улсын иргэд өөрийн гэх чамгүй хөрөнгөтэй болно биз дээ. Гэтэл нэг гэр бүл хоёроор нь эзэмшиж байгаа нь хуулиа зөрчиж байгаагаас гадна зохисгүй хэрэг.
Ийнхүү хуримтлалын дансанд төвлөрсөн мөнгө иргэдийн эрүүл мэнд, боловсрол, орон сууцанд зарцуулагдаад ирэхээр бидэнд өдөр бүр тулгамдаж байгаа нийгмийн асуудлууд шийдэгдэх юм. Үндсэн хууль болон Баялгийн сангийн тухай хуульд заагаад өгчихсөн асуудал. Ашигт малтмалын хуульд стратегийн ордуудыг хэрэв улсын төсвөөр нөөцийг нь тогтоосон бол 50 хүртэлх хувийг нь ард түмэн эзэмшинэ гээд хуульчилчихсан. Улсын төсвийн зардлаар нөөцийг нь тодорхойлоогүй бол 34 хүртэлх хувийг нь эзэмшинэ гэсэн байгаа.
Засгийн газрын хувьд ч үүнийг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй учраас байгаа эрх зүйн орчиндоо тааруулж шийдвэрээ гаргасан нь уян хатан хандаж байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, стратегийн ордуудыг эзэмшиж байгаа компаниудтай хэлэлцээр хийх юм. Том том ордуудын алт, зэс, нүүрсний нөөцийг нь улсын төсвөөр тодорхойлчихоод байхад түүнийг нь тусгай зөвшөөрлөөр садан төрлийнхөө хэн нэгний нэрээр авчихаад “Энэ миний өмч” гээд сууж болохгүй.
Стартегийн ордод бүртгэгдээгүй ч бүртгэх естой олон орд газар бий. Тухайлбал, 2012 онд 64 ордод үнэлгээ хийж, 10 үзүүлэлтээр дүгнээд 33 ордыг “Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орд”-ын ангилалд хамааруулах, үлдсэн 31 ордыг нь түр үлдээх гэж үзсэн ч улс төрийн нөлөөтэй замхарсан байдаг. Тэгвэл энэ стратегид бүртгээгүй ч бүртгэх ёстой гэж үнэлсэн орд газраас МАК Адуунчулууны ордыг Ц.Шинэбаяр агсантай хамтран эзэмшдэг. Мөн Хөөтийн хонхорын нүүрсийг МАК Б.Батмөнх, Осорын Ганбат нарын хүмүүстэй хамтран нүүрс зөөдөг бол Ширээ уулын ордод МАК ашиглалтын нэг лицензтэй гэх мэтээр цааш хөвөрнө.
Нэгэнтээ Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх УИХ-ын чуулганы индэр дээрээс Н.Номтойбаярт хандан “МАК 36 лиценз эзэмшиж байна. Цагаан суварга танай гэр бүлийн өмч биш ээ. Эргүүлж өгөөрэй” хэмээж байв. Ард түмний баялгийг ганцхан гэр бүл ийм олноор нь эзэмшинэ гэдэг хууль эрх зүй, ёс зүй аль ч талаасаа байж болохгүй зүйл.
Тэгээд ч МАК, “Эм Си Эс” групп бол нийгмийн хариуцлагын хүрээнд олборлолт явуулж байгаа тухайн бүс нутагтаа сургууль, цэцэрлэг барьж өгөхөөс эхлээд олон ажил нугалж өгдөг. Энэ жишгээрээ хуулийн дагуу төрийн хамгаалалт, ард түмний мэдэлд байх ёстой стратегийн орд газруудаа өгчих нь зүйд нийцнэ.
Тэдэнд хүлээсэн үүрэг ч бий. Тухайлбал, ашигт малтмал, газрын тос зэрэг байгалийн баялгаас их хэмжээний орлого олж буй компаниуд эдгээр нөөцийг зөв ашиглах, түүний үр өгөөжийг ирээдүйд хадгалах бодлогод манлайлан оролцох ёстой. Энэ нь нийгмийн өмнө хүлээсэн ёс зүйн хариуцлага. Мөн жишиг тогтоох уургийн дагуу хэрэв уул уурхайн салбарын гол тоглогчид Баялгийн сангийн хуулийг бүрэн хэрэгжүүлж, ил тод байдлыг хангавал жижиг, дунд компаниуд ч тэр жишгийг дагах магадлал өндөр байна. Нөгөө талаар хөрөнгө оруулагчдын итгэлцэл гэж нэг зүйл бий. Жишээ нь, олон улсын хөрөнгө оруулагчид, хөгжлийн түншүүд тухайн улс орны хууль эрх зүйн орчныг үнэлэхдээ томоохон компаниудын байр суурь, оролцоог чухалчилдаг. Тиймээс тэдний манлайлал нь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахад эерэг нөлөө үзүүлдэг. Энэ бүхнийг сэхээрч хийхийн тулд тогтвортой хөгжилд чиглэсэн хувь нэмэр гэж заавал байх ёстиой. Энэ нь Баялгийн сан нь зөв удирдвал боловсрол, эрүүл мэнд, дэд бүтэц зэрэг салбарт хөрөнгө оруулалт хийх санхүүгийн баталгаа болж чадна. Том компаниуд өөрсдөө ч эдгээр салбарт сайн орчинд ажиллах сонирхолтой учраас баялгийн санг дэмжих нь өөрсдөд нь ч ашигтай. Эцэст нь хэлэхэд тусгаар улсын иргэдийн өмчид байх ёстой баялгийг дангаараа эзэмшиж суух нь даанч боломгүй.
С.Ууганбаяр